Per- en polyfluoralkylstoffen (PFAS)

Wetterskip Fryslân heeft in het water van de Jelsumer Feart tussen de vliegbasis van Leeuwarden en de Dokkumer Ee een te hoge concentratie PFOS gemeten. Hier kwamen zij achter bij het plannen van baggerwerkzaamheden. Vooraf meten zij ook altijd hoe de kwaliteit van de waterbodem is. Na vervolgonderzoek blijkt dat er ook teveel PFOS in het water van de Lytse Feart zit.

Advies van GGD Fryslân is daarom om uit voorzorg het water uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart de komende tijd niet te gebruiken:

• Drink niet het water uit de Jelsumer en Lytse Feart.
• Gebruik het water uit de Jelsumer en Lytse Feart niet voor besproeiing van moestuinen.
• Zwem niet in de Jelsumer en Lytse Feart.
• Eet geen vis uit de Jelsumer en Lytse Feart.

Dit advies geldt voor mensen en voor (huis)dieren. Voor deze adviezen kijkt de GGD naar langdurig gebruik van het water. Heeft u bijvoorbeeld één keer in het water gezwommen? Dan is het extra gezondheidsrisico door PFAS uit de Jelsumer Feart zeer klein.

Op dit moment is nog onvoldoende duidelijk wat de gezondheidsrisico’s precies zijn. Of er echt gezondheidsrisico’s zijn, hangt van veel zaken af. Ook is volgens de GGD verder onderzoek nodig naar de verspreiding.

Advies kippeneieren

Recent is geconstateerd dat (hobby)kippen die eerder water hebben gedronken uit de Jelsumer Feart en/of Lytse Feart eieren hebben gelegd met hoge concentraties PFOS (PFAS). Op basis van deze bevindingen is aanvullend onderzoek nodig naar de precieze grootte van vervuiling van eieren van (hobby)kippen in het gebied rondom de Jelsumer Feart en Lytse Feart. GGD Fryslân overlegt momenteel met de gemeente Leeuwarden over dit vervolgonderzoek en de benodigde aanpak. In afwachting van deze onderzoeken scherpt GGD Fryslân het algemene advies aan: laat uw (huis)dieren geen water drinken uit deze beide vaarten en eet geen eieren van (hobby)kippen die mogelijk water uit de Jelsumer Feart of Lytse Feart hebben gedronken.

De gemeente laat op enkele locaties rond de Jelsumer en Lytse Feart de bodem en het grondwater uit voorzorg onderzoeken, om te kijken of er ook PFOS in de grond zit. Zo kunnen we met elkaar inwoners en gebruikers beter informeren en adviseren. Dat gebeurt op de percelen die op de kaart Onderzoekslocaties bodemonderzoek staan.

Dit zijn locaties die we onderzoeken op advies van de GGD en locaties die door bewoners zijn aangedragen. De onderzoeken duren enkele weken en de eerste resultaten verwachten we midden april. De reden dat dit even duurt, is bijvoorbeeld dat de geplaatste peilbuizen eerst een tijdje moeten rusten voordat het water kan worden bemonsterd. Daarnaast zijn we ook afhankelijk van de planning van de onderzoeksbureaus en de laboratoriums.

• Op de website van Wetterskip Fryslân staat alle informatie en het laatste nieuws. Hier kunt u zich ook aanmelden voor digitale nieuwsupdates. Ook vindt u hier een lijst met vragen en antwoorden. Staat uw vraag daar niet bij? Neem dan contact met Wetterskip Fryslân op. Dat kan via telefoonnummer 058 292 22 22. U kunt ook mailen naar info@wetterskipfryslan.nl.
• Heeft u vragen over gezondheid met PFAS? Neem gerust contact op met de GGD Fryslân via telefoonnummer 088 229 92 22 (op werkdagen tussen 08:30 en 16:30 uur bereikbaar). Een mail sturen naar milieuengezondheid@ggdfryslan.nl kan ook.

Wat onderzoekt de gemeente de omgeving van de Jelsumer en Lytse Feart?

De gemeente wil onderzoeken of de verontreiniging van het oppervlaktewater uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart invloed heeft op de aangrenzende landbodem (grond en grondwater). In maart en april van 2024 zijn op verschillende locaties in de omgeving van de Jelsumer Feart en Lytse Feart door ingenieursbureaus monsters van de grond en het grondwater genomen. Voor het onderzoeken en uitleggen krijgt de gemeente advies van verschillende experts (bijvoorbeeld ingenieursbureaus, GGD Fryslân en andere overheden).

Welke locaties onderzoekt de gemeente?

Het bodem- en grondwateronderzoek gebeurt op locaties die het meest gevoelig zijn op advies van GGD Fryslân. Daarmee bedoelen we bijvoorbeeld grond die gebruikt wordt voor het verbouwen van voedsel, zoals de volkstuinen in het gebied en locaties waar veel gerecreëerd wordt. Ook de stukken grond aan de Tsjessingawei direct aan de Jelsumer Feart zijn onderzocht.

Daarnaast zijn locaties onderzocht die zijn voorgedragen tijdens de bewonersavond. Dit zijn enkele particuliere stukken grond en een voormalig baggerdepot. Tenslotte zijn locaties langs de Lytse Feart onderzocht waar korte tijd hekkelspecie op de kant heeft gelegen.

Alle onderzochte locaties kunt u vinden op de kaart Onderzoekslocaties bodemonderzoek.

Wanneer zijn de uitslagen bekend van het bodem en grondwateronderzoek?

De veldwerkzaamheden, het nemen van de monsters van de grond en het grondwater, zijn inmiddels afgerond en de gemeente ontvangt de laatste resultaten hiervan op korte termijn. Samen met experts worden deze resultaten onderzocht en beoordeeld.

Wat betekenen deze resultaten voor het gebruik van de grond?

Elke locatie wordt anders gebruikt en dat betekent dat elke locatie apart moet worden geanalyseerd en beoordeeld. Dit proces kost daardoor veel tijd. De gemeente laat zich hierbij adviseren door experts, zoals ingenieursbureaus, GGD Fryslân, kennisinstituten en deskundigen van andere overheden. We verwachten de resultaten binnenkort met u te kunnen delen. Dit doen we zodra dit kan, want we kunnen ons voorstellen dat u hier met smart op wacht. Nadat de resultaten zijn geanalyseerd kan de gemeente ook bepalen of, welk en vooral ook waar verder onderzoek nodig is. Daarvoor zijn eerst de resultaten van de uitgevoerde onderzoeken nodig.

Gaat de gemeente nog meer bodem- en grondwateronderzoek uitvoeren?

Nadat de resultaten van de uitgevoerde onderzoeken zijn geanalyseerd kan de gemeente ook bepalen of, waar en welk onderzoek verder nodig is. Daarvoor hebben we eerst de onderzoeksresultaten van de uitgevoerde onderzoeken nodig.

Kan de bodem en het grondwater op mijn perceel in de omgeving van de Jelsumer en Lytse Feart ook worden onderzocht?

Op diverse locaties in de omgeving van de Jelsumer Feart en Lytse Feart is de bodem en het grondwater onderzocht. Zie ook de uitleg over de onderzochte locaties. Of verder onderzoek nodig is, is afhankelijk van de resultaten van deze onderzoeken. U bent als eigenaar altijd vrij om uw eigen perceel te laten onderzoeken.

Gaat de gemeente eieren van particulieren onderzoeken?

Er is (vergelijkend) onderzoek nodig naar de precieze oorzaak en mate van vervuiling van eieren van (hobby)kippen in het gebied rondom de Jelsumer Feart en Lytse Feart. GGD Fryslân en gemeente Leeuwarden hebben een extern ingenieursbureau gevraagd dit onderzoek samen met ons uit te voeren. Bij dit onderzoek zullen ook experts van GGD Fryslân betrokken zijn. De verwachting is dat binnenkort kan worden gestart met een vergelijkend onderzoek naar eieren van andere (hobby)kippen in het gebied. Bij dit onderzoek wordt gekeken of eieren van (hobby)kippen in dit gebied meer PFOS (PFAS) bevatten dan eieren van (hobby)kippen elders, wat dit betekent en of er specifieke oorzaken zijn die dit veroorzaken. Over de start en het verloop van deze onderzoeken zullen we u tijdig informeren. In afwachting van deze onderzoeken blijft het advies van GGD Fryslân ongewijzigd.

Aanmelden inventarisatie onderzoek

Het ingenieursbureau wil beginnen met een inventarisatie. Heeft u eieren van hobbykippen in de omgeving van de Jelsumer en Lytse Feart dan kunt u dit melden bij gemeente Leeuwarden via bodem@leeuwarden.nl met als onderwerp ‘hobbykippen’. Meld daarbij uw adres- en contactgegevens en of u interesse heeft in deelname aan het onderzoek.

Let op: het gaat eerst om een inventarisatie. Het ingenieursbureau bepaalt daarna welke locaties en eieren onderzocht worden op basis van een goede en nette verdeling. Dit zal een beperkt aantal zijn (ongeveer 10 locaties). Niet alle aanmeldingen kunnen daarom worden meegenomen in het onderzoek. Het onderzoek kan enkele weken tot enkele maanden duren.

Landelijk onderzoek RIVM

Landelijk doet het RIVM onderzoek naar eieren. Dit gaat om particuliere eieren die landelijk zijn geraapt en om eieren die u in de winkel kunt kopen. Het onderzoek wordt naar verwachting in mei door het RIVM gepubliceerd.

Advies Voedingscentrum

Pas geleden heeft het Voedingscentrum geadviseerd om het eten van particuliere eieren en eieren uit de supermarkt af te wisselen als u teveel inname van PFAS wil voorkomen.

Wie is verantwoordelijk voor het controleren van de concentraties PFAS in voedsel, zoals eieren?

Bij de productie door een bedrijf van eieren is de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) de toezichthouder. Bij hobbykippen is er geen toezichthouder.

Worden gewassen uit moestuinen onderzocht?

De gemeente laat zich hierover adviseren door het RIVM en gaat met hen in gesprek. De gemeente heeft wel advies gevraagd naar mogelijk gewasonderzoek bij andere gemeenten en overheden, zoals in Dordrecht is gedaan. Uit navraag blijkt dat, vanwege de moeilijkheid, dit soort onderzoeken een doorlooptijd hebben van 6 tot 9 maanden (regio Zuid-Holland). Als we gewasonderzoek laten doen, dan melden we dat via de updates.

Wat is PFAS?

PFAS staat voor Per- en polyfluoralkylstoffen. Het is een groep van duizenden chemicaliën die unieke water- en vuilafstotende eigenschappen bezitten. PFAS worden op grote schaal gemaakt en komen voor in veel gewone producten vanwege deze nuttige eigenschappen. Denk bijvoorbeeld aan anti-aanbaklagen, waterafstotende textielbehandelingen en brandwerende schuimen.

Deze chemicaliën worden al tientallen jaren gemaakt en gebruikt in verschillende industrieën en consumentenproducten. Een paar bekende voorbeelden van PFAS zijn PFOS (Perfluoroctaansulfonaat), PFOA (Perfluoroctaanzuur), PFBS (Perfluorbutaansulfonaat) en PFHxS (Perfluorhexaansulfonaat).

PFAS staan ook bekend als “forever chemicals”,omdat ze nauwelijks afbreken en zich daardoor kunnen ophopen in het milieu (planten, dieren en mensen). Ze komen overal in het milieu voor. Vanwege hun mogelijk schadelijke effecten op menselijke gezondheid en het milieu, kregen PFAS veel aandacht. Er wordt nog steeds veel onderzoek gedaan naar de eigenschappen van PFAS en hoe deze stoffen zich gedragen in het milieu (onder andere door RIVM).

Wat zijn de potentiële gezondheidsrisico’s van PFAS?

De gevolgen van blootstelling aan PFAS hangen af van de duur en hoogte van de blootstelling. Bij langdurige blootstelling aan verhoogde waarden kan PFAS gevolgen hebben voor de gezondheid. Waarschijnlijk heeft het effect op het immuunsysteem. Daarnaast kan het effect hebben op de werking van de lever, het hormonale systeem en vormen van kanker. Meer informatie kunt u vinden op de pagina van GGD Leefomgeving.

Wat is de rol van de gemeente?

De gemeente Leeuwarden heeft sinds 2003 volgens de wet het recht en is verantwoordelijk voor het maken van besluiten over de bodem. Denk aan:

• Het verlenen van vergunningen voor bodemactiviteiten.
• Het vaststellen van bodemkwaliteitsnormen.
• Het toezicht houden op de naleving van de regelgeving met betrekking tot bodembeheer en -bescherming.

Zo is de gemeente nu bezig om de gehalten PFAS duidelijk te maken voor heel haar grondgebied. Dit komt in een PFAS-bodemkwaliteitskaart te staan. Dat gebeurde ook met de aanwezigheid van andere stoffen. Op de website Zicht op Grond kunt u hier mee informatie over vinden.

De gemeente Leeuwarden vindt een gezonde leefomgeving heel belangrijk en daarom wordt PFAS meegenomen bij bodemonderzoeken die in opdracht van de gemeente worden gedaan (bijvoorbeeld bij nieuwe ontwikkelingen en onderhoudswerk).

Waar in Leeuwarden is PFAS aangetroffen?

Onlangs zijn verhoogde gehalten aan PFAS gevonden in de bodem en het water van de Jelsumer en Lytse Feart. Zie voor meer informatie bij het kopje ‘Actueel: Jelsumer en Lytse Feart’ op deze pagina.

Wat doet de gemeente om PFAS in kaart te brengen?

De gemeente maakt een bodemkwaliteitskaart binnen de gemeente Leeuwarden. Hier komen ook PFAS gehalten op te staan. Zie ook het antwoord bij de vraag ‘Wat is de rol van de gemeente?’. Ook andere organisaties, zoals Wetterskip Fryslân, onderzoeken voor bijvoorbeeld de start van baggerwerkzaamheden de waterbodem.

Wat doet de gemeente om PFAS-verontreiniging op te ruimen?

Tot nu toe is er geen grote verontreiniging met PFAS bekend, behalve de Jelsumer en Lytse Feart, zie kopje ‘Actueel: Jelsumer en Lytse Feart’. De daar verontreinigde waterbodem moet worden gesaneerd (schoongemaakt) door Wetterskip Fryslân.

Wat doet de gemeente om verontreiniging met PFAS te voorkomen?

De gemeente neemt PFAS mee bij de bodemonderzoeken die in haar opdracht worden gedaan. Verder gebruikt en controleert de gemeente de landelijke wetten en regels over PFAS. De gemeente werkt ook samen met andere instanties, zoals de provincie, het waterschap en de GGD. Samen nemen we maatregelen om PFAS-verontreiniging te voorkomen en om van het milieu en de volksgezondheid te beschermen.

Hoe wordt PFAS verspreid in het milieu?

PFAS kan via verschillende wegen in het milieu terechtkomen. Bijvoorbeeld afvalwaterlozingen, het gebruik van producten die PFAS bevatten en via de lucht.

Kan de bodem op mijn perceel op PFAS worden onderzocht?

Er is op dit moment geen aanleiding om de bodem op particuliere terreinen te onderzoeken op PFAS. U kunt als eigenaar zelf een bureau hiervoor inschakelen.

Meer informatie

Meer informatie over PFAS vindt u op:

• De website van het RIVM.
• De website van GGD Leefomgeving.